W miejscu, w którym aktualnie znajduje się Bazylika Kolegiacka Narodzenia Najświętszej Marii Panny kiedyś istniał kościół pod wezwaniem Panny Marii. Był to obiekt powstały w stylu romańskim, który stworzony został w wieku dwunastym. Stanowił on siedzibę kapituły kolegiackiej. Jego stworzenie wiązało się natomiast z inicjatywą podjętą przez Henryka Sandomierskiego, który ufundował ten zabytek sakralny.
Zgodnie z informacjami na temat obiektu, dlatego, iż budynek stworzony został dzięki pomysłowi Henryka Sandomierskiego na posadzce z gipsu przedstawiono jego wizerunek. Był on tam wraz z Kazimierzem Sprawiedliwym i jego rodziną. Warto również dodać, że zabytek tu opisywany zasłynął za sprawą Płyty Orantów – elementu, który jest najcenniejszy w całym obiekcie. W konsekwencji tego miejsce stało się często odwiedzane i wielokrotnie wyróżniane. Krypta bazyliki przynależy wprawdzie do całego kościoła, ale stanowi oficjalnie część Muzeum Archeologicznego w Wiślicy. Warto wspomnieć także o tym, iż owe Muzeum to natomiast placówka Muzeum Narodowego w Kielcach.
Charakteryzowana bazylika w trzynastym stuleciu została całkowicie rozebrana a z jej elementów natomiast utworzono Bazylikę Świętej Trójcy. Był to budynek czteropiętrowy dysponujący prezbiterium, nawą prostokątną oraz kaplicami usytuowanymi po bokach bazyliki. Tam, gdzie kiedyś znajdowały się dwa pierwotnie funkcjonujące kościoły, powstała Kolegiata Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Jej stworzenie wiązało się z inicjatywą Kazimierza Wielkiego. Jak głosi legenda, dokonał on budowy aż sześciu świątyń w ramach czynu pokutnego. Jeżeli chodzi o prace nad bazyliką, to rozpoczęte one zostały w roku 1348. Najpierw przygotowano prezbiterium, później kiedy doszło do rozbiórki dawnego kościoła, w jego miejscu postawiono nawę liczącą dwa przęsła. Jej sklepienie zostało oparte na trzech filarach. Pięknie prezentuje się ulokowany w samym ołtarzu posąd Madonny Łokietkowej, który powstał w 1300 roku. Tradycja mówi o tym, że przed tym monumentem modły swoje wznosił Władysław Łokietek. W 1966 roku doszło zaś do ukoronowania tego posągu przez kardynała Stefana Wyszyńskiego.